Mimi volgde de verpleegstersopleiding en werkte later onder andere in de Joodse Invalide in Amsterdam.
Bob heeft dan minstens een jaar in de meubelzaak van Mimi’s ouders gewerkt. Hij leerde er onder andere matrassen vullen en meubels stofferen. Het is niet bekend of hij een opleiding heeft gevolgd om naar Palestina te gaan. Bob vertrekt in elk geval in december 1934 en schrijft tot april 1935 brieven vanuit Palestina naar huis.
Bobs aanbevelingskaartje van Sam de Wolff
Uit familieverhalen is bekend dat Bob en Mimi beiden naar Palestina wilden emigreren. Zij zou de verpleegstersopleiding afmaken en hij zou vooruitgaan, werk zoeken en haar dan over laten komen.Van Sam de Wolff, een van de vooraanstaande leiders van de socialistische zionisten, kreeg Bob een aanbevelingskaartje mee ter attentie van Mr. Dow Hoz, een van de leiders van de zionistische arbeidersbeweging in het toenmalige Palestina. Sam de Wolff was aangetrouwde familie, hij was getrouwd met Sara Veldman, een zus van Barend Veldman die was getrouwd met Eva Cohen, een zus van Bobs moeder.
De Palestinabrieven zijn later, waarschijnlijk door Mimi, genummerd van 1 tm 15. Daarvoor zit de ongenummerde brief van 6 december 1934, geschreven aan boord, met op de envelop in hetzelfde potloodschrift: Reis III. De reis van Bob viel waarschijnlijk in drie gedeelten uiteen.
Uit de persoonskaart van het gezin Wijnberg blijkt dat Bob op 1 december 1934 naar Palestina is vertrokken.
De laatst bekende kaart die hij verstuurde vanuit Palestina is gedateerd 20 maart 1936. Volgens het bevolkingsregister wordt hij 3 maart 1937 weer ingeschreven in Amsterdam.
Op de achterkant:
‘Heb besloten nu alvast een voorproefje v/d fotoreportage te zenden opdat je des te vlugger terugschrijft. Dit is op de reis naar het beloofde land. Zoo weelderig zie ik er nu niet meer uit.’
[ansichtkaart]
Wintermorgen (berglandschap)
Poststempel Zürich, 3.XII.1934, aan Mimi, Voorstraat 294, Dordrecht.
‘Ben gisteravond in Zürich aangekomen zoover samengereisd met die 2 meisjes. Geslapen in hotel voor f 1,25. Ga nu door naar Venetië en ben daar om ± 12 uur s’avonds. Hier is het erg mooi. De twee meisjes blijven hier bij familie en tref ze weer in Venetië. Ze waren buitengewoon aardig, en wilden met alle geweld dat ik in de trein ging slapen. Een is 23 jaar en de ander 31. Verder bericht volgt uit Venetië. Veel groeten en … van jouw Bob.’
[ansichtkaart]
Chiesa S. Marco, Venezia.
Poststempel Venezia, datum ?, aan Mimi, Voorstraat 294, Dordrecht.
Reis II
‘In deze kerk was ik. Ben ook in glasblazerij geweest. Hartelijke groet,
Bob.’
[donderdag] 6 Dec. [1934]
[op postpapier van de Lloyd Triestino]
M’n eigen meiske
Op het oogenblik ben ik op de boot.
Gister was het weer vrij slecht maar vandaag is het vrij warm. Op het dek wordt gedanst en de scheepskapel speelt. Dinsdag was ik ‘s morgens om 5.50 uur in Venetië. Heb m’n dag erg productief gemaakt. ‘s Morgens een groote kerk op het San Marco plein bezocht. Natuurlijk rolde ik haast om van de maf want ‘s nachts heb ik gereisd en kon in de trein niet slapen. Dat wilde ik nu in de kerk doen. De vloer werd er gerepareerd en daar stond een scherm bij. Het scherm genomen en zoo wilde ik op een bank gaan slapen. Was al half ingemaft toen een van die lui kwam en met veel misbaar beduidde dat dat niet mocht. Vervolgens de markt bezocht. Was ook erg leuk. Een geschreeuw en gebied dat hooren en zien je verging.
Toen ben ik geweest in een glasblazerij. Heb daar allerlei voorwerpen zien maken en kreeg tenslotte een hondje cadeau tegen betaling van 2 Lire. Toen ben ik geweest bij het Lido met een stoomboot. Vervolgens een beetje rondgewandeld door de achterstraatjes en ‘s middags in het Dogen Paleis. Het entree was 12 Lire, maar dat was natuurlijk veel te duur. Heb gezegd dat ik student was en kreeg het voor de helft van de prijs. Buitengewoon interessant. In het paleis heb ik een Duitser getroffen en met die samen ben ik naar een nieuw deel van Venetië gegaan waar een tram rijdt en taxi’s. Er is ook een nieuwe weg naar Rome, die is werkelijk geweldig.
Toen we terugkwamen zijn we een oorlogsschip gaan bezoeken. Eerst mocht het niet omdat het al over tijd was, maar we hebben de commandant er bij geroepen en net zoo lang gesmoesd tot het mocht. Zooals je ziet heb ik in een dag heel wat gezien. Maandag heb ik een prachtreis gehad door Zwitserland. Dat was werkelijk geweldig. ‘s Avonds in Milaan en heb daar de Dom gezien. Had daar ongeveer nog 3 uur de tijd en ben zoolang in een bios gaan zitten. Verstond er natuurlijk geen bal van. In Italië zijn maar weinig menschen die Duitsch of Engelsch verstaan, maar op het station was een bazar waarvan de eigenaar een jood was, die mij volledig inlichtte.
Had ook nog pech met m’n nieuwe koffer, daar is n.l. het handvat van afgebroken. Eerst riemen gekocht maar die braken ook weer. Gelukkig had ik nog koord bij me en heb ik het daarmee gedaan.
Bob met meisjes die hij op de boot had ontmoet
Die meisjes waarmee ik samenreis zijn erg aardig, de oudste leert mij Hebr[eeuws]. Gisteravond hebben wij Ganoukah bij mij in de hut met z’n 7 gevierd. Was erg gezellig. Hier op het schip is ook een menourah met elect[rische] lampjes welke door onze kapitein (ook een Jood) werden aangestoken. Vanavond doen wij het weer bij mij in de hut.
Het eten is hier erg goed, 2x daags warm eten. Ik slaap in een hut voor 4 persoonen en is tamelijk ruim. Op het moment slapen wij met z’n drieën. De getrouwde menschen mogen niet samen slapen. Ongezellig hè? Deze brief gaat in Triëst aan wal. Of er onderweg nog mail gewisseld wordt weet ik niet.
M’n schat ik hou nu op dus tot zoo lang jouw Bob
[in de marge] nog veel langer hoor.
Haifa Woensdag [12 december 1934]
M’n eigen meiske.
Wij zijn in plaats van Maandag pas Dinsdag aangekomen omdat de boot vertraging had met laden in Jaffa. De reis was schitterend. Er was niet één zeeziek. Wij zijn in Haifa ingeënt 2x. Heb er echter geen noemenswaardige last van gehad. Als je hier in de haven ligt is het een geweldig mooi gezicht. De stad is geheel tegen de bergen opgebouwd. Wij werden afgehaald door lui van het Beth Olim . De Rozenbergs konden geen toegangskaart voor de haven krijgen. Het Beth Olim is keurig ingericht. Ik slaap in een groot wit gebouw met ± 20 man. Er zijn 6 à 7 slaapzalen. Ze kunnen er 200 bergen. De 2 meisjes waarmee ik heb samengereisd zijn uitgestapt in Jaffa. Alles per boot. Een geschreeuw en getier iets geweldigs.
Gister heb ik de heele dag gezocht naar de Rozenbergs. Niemand wist waar de straat was. Vanmorgen waren zij op het B[eth] O[lim] toen ik net weg was. Ze hebben toen een briefje voor mij achtergelaten welk ik op de Histadroeth kreeg. Een van die lui is met mij meegegaan en heeft er mij gebracht. Ze waren erg aardig en hebben mij Vrijdagavond gevraagd.
Van de Histadroeth kon ik geen werk krijgen want zij beweerden er was niet. Heb toen gezegd dat ik het zelf wel zou zoeken en ben naar men. v. Gelder gegaan (de His. wilde mij op het land sturen want daar komen ze arbeiders te kort. Misschien ga ik wel.) Hij heeft direct iemand opgebeld en zei dat ik waarschijnlijk morgen al kon gaan werken. Was daar vanmorgen en heb er gewerkt een halve dag, maar het is heel wat anders en beters dan ik gewend ben. Hij had dus niets aan mij. Ben echter naar een andere zaak hier heen gegaan en moet daar straks terugkomen. Misschien is dat wat. Er wordt hier heel ander werk gemaakt dan bij ons. De matrassen zijn meestal zeegras of crine met watten afgedekt. Er wordt hier ook houtwol gebruikt. Dat vullen ze waar je bij staat.
Divanbedden worden hier ook veel gebruikt. De meubelen die je hier ziet zijn meestal niet veel bijzonders. In de café’s zie je veel Weener meubelen. Het binnenwerk van de meubelen is haast allemaal without. Binnenhuismeubelen meestal triplex.
Ik heb op het schip ook nog een avontuur beleefd. Er was n’l’ een Poolsche student die in Italië gestudeerd had op de boot die illegaal het land binnenwilde. Hij wilde het eerst zoo doen door van een ander z’n papieren [te] leenen, maar die heeft hem in de steek gelaten. In Haifa is hij toen aan land gezwommen ‘s nachts om 2 uur. Hij is echter door de golven tegen de steenen borstweering van de haven geslagen en verwond. ‘s Morgens om 6 uur is hij door de politie er uit gehaald, en ligt nu in het ziekenhuis. De His. wil probeeren om hem toch nog hier te houden. Lieveling ik hou nu op. Ik verlang al echt naar je. Een heele dikke pakkerd van je jochie, groet ook de anderen van me. Als je schrijft dan dit adres
B.W. p/a dr. H. Zijsmann Rechow Sir Olifant Beth Bellen, Hadar Hokarmel Haifa
Haifa [zondag] 23-12 [1934]
M’n liefste schat.
Natuurlijk wil ik je eerst feliciteeren, en nog heel veel jaren, maar dan samen. Ik hoop dat je deze armband op tijd zult ontvangen en dat ze je bevallen zal. Ik wist werkelijk niet wat ik anders voor je koopen moest, en dergelijk soort dingen zijn hier erg duur. ‘k Hoop in elk geval dat je er pleizier van zult hebben. M’n lieveling je moest eens weten hoe ik naar je verlang. Het is hier in het algemeen niet veel vertier. Je hebt mij toch zeker al een brief gestuurd hè? Ik was nog niet bij de Rozenbergs, want ik was ‘s avonds zoo moe dat ik al om 7 uur naar bed ben gegaan. Ik ga er echter vanmiddag heen. Hoop maar dat er een brief voor mij is.
Op het oogenblik heb ik geen werk. Vorige week heb ik gewerkt, maar hij had geen werk meer voor mij. Heb 30 piaster per dag verdiend. Ga vanmiddag naar de His[tadroeth], waarschijnlijk heeft die wel werk voor mij.
Een behoorlijk meubelstuk zie je hier niet maken. Een kennis van de boot, ook een stoffeerder, is naar Tel Aviv geweest. Daar is het iets beter en kon daar direct werk krijgen, maar daar hij hier al een kamer gehuurd had (met mij samen) heeft hij het niet gedaan en heeft nu hier werk. Waarschijnlijk ga ik [er] ook nog heen, maar het is erg duur. 40 Piaster een retour. Wil eerst zien dat ik hier wat verdien, dan kan het er beter af. De kamer die wij hebben kost 3 £.P. per maand incl. water en licht. Hij is zogenaamd gemeubileerd er staan 2 canapé’s in met een stoel en een tafel. De sofa kun je opklappen en dan heb je een bergruimte van onder. Dat is wel practisch. Als ik hier geen werk in mijn vak kan krijgen dan neem ik natuurlijk wat anders. Heb de heele morgen geloopen maar niemand had werk voor mij. Dan ga ik zoolang in de bouw of zooiets tot m’n kamerhuur om is en ga dan naar Tel Aviv.
Van m’n tweede inenting heb ik heel weinig last gehad, alleen een beetje pijnlijk op de plaats zelf. De volgende dag heb ik alweer gewerkt. Gister was ik met een nieuwe kennis naar Tiberias met een vrachtauto. De weg voert heelemaal door de bergen. Het was geweldig. Een ding is jammer dat ik m’n fototoestel niet bij me had. De foto’s heb ik nog niet laten ontwikkelen omdat het me te duur was. Als ik weer werk heb zal ik het direct laten doen.
Een ding is hier opmerkelijk, alle nieuw aangekomenen eten hier alsof ze uitgehongerd zijn. Het lijkt wel of ik hol ben, zooveel eet ik hier. Dat is hier vrij goedkoop. Warm eten krijg je hier voor ± 4 piaster. Aardappels groente vleesch en vruchtendessert. Ik eet me hier half dood aan orangen, 10 of 12 voor 1 piaster. Niet duur hè? Brood kost hier een 1/2 piaster. ‘s Avonds koop ik brood voor 2x. Dat eet ik dan op m’n kamer. Anders wordt het veel te duur. Maar ik vereet hier toch nog ± 15 piaster per dag. M’n wasch kost: een overhemd waschen en strijken 1 piaster, sokken 1/2, maar ze kunnen ze niet stoppen. Dat zal ik dan maar zelf probeeren te doen.
M’n schat hoe gaat het bij jullie. Hoe is het met Nol. Is hij nog naar Leiden geweest. Wat zei de dokter. Hoe gaat het met jou? Mis je mij een beetje? Wordt er wat verkocht. Is er al een ander of komt er geen? Verkoopen ze wat in R’dam. Komt Greta thuis. Hoe is het met Moeder en Vader. En verder nieuws. Je ziet je kunt heel wat beantwoorden. Laten ze allemaal wat bijschrijven. Dat is altijd zoo gezellig. Als je eens wat wil sturen dan wat cigaretten, ook virginia, want die zijn hier erg duur, en de anderen zijn slecht, en de goeie kan ik niet betalen.
Ik heb me hier een werkbroek gekocht voor 25 piaster want anders is m’n goed zoo weg. Lieveling ik heb je nu geloof ik alles geschreven. Anders vraag je het me wel hè? Gaan jullie nog naar A’dam met Moeders verjaardag. Jij toch in elk geval hè. M’n schat in gedachten geef ik je een heeleboel kussen en druk ik je half plat. Een gezellige dag m’n lieveling. De groeten aan allemaal van
jouw Bob.
M’n adres is
Rechov Chadash
Beth Jozef Allchadiv
p/a Ritterband
Haifa
Haifa [donderdag] 10 – 1 – ’35
M’n fijn schattekind.
Heb vanavond je brief afgehaald. Had er heelemaal geen erg meer op dat daar nog een brief zou komen omdat ik in m’n laatste brief m’n adres had geschreven. Ik zal hem voor alle zekerheid nog eens inschrijven dan weet je het zeker. Hoe gaat het met jou m’n schat. Hoop maar van goed. Had je een prettige verjaardag. Het zal mij eens verwonderen wanneer je de armband hebt ontvangen. Ik hoop maar dat hij naar je zin was. Als ik meer geld heb stuur ik je nog wel wat anders. Vader en Nol krijgen ook nog wat, ik heb er te laat erg in gehad. Ik zal ze apart nog even schrijven (dit ter geruststelling).
Bob aan het werk in arbeidersrestaurant
Op het oogenblik is het slecht weer. Het regent dat het giet. Meestal moet je buiten werken. Tot nu toe heb ik vrij geregeld gewerkt af en toe een paar dagen. Nu heb ik weer drie dagen gewerkt en 75 piaster verdiend (piaster ± 7½ cent). Het is niet veel maar je kunt er van leven. In het begin eet je hier erg veel. Tot nu toe heb ik mezelf nog kunnen bedruipen en heb nog niets van m’n f100 gebruikt. Hoop maar dat het nog niet gauw noodig is.
M’n schat deze brief wordt niet lang want ik wil hem nog weghebben. Sluit hierbij 3 negatieven in. 1e aan het werk bij een bank in een groot arbeidersrestaurant, 2e Beth Olim waar ik geslapen heb, 3e Zwisterland. Stuur ze op naar A’dam, die zullen jou ook sturen. Onze brieven kruisen zich natuurlijk maar ik zal eerst terugschrijven.
Lieveling van me een heeleboel kussen van je Bob.
Bob aan het werk in een arbeidersrestaurant
Haifa 10 Januari [1935]
Beste Nol.
Omdat jij het eerst jarig bent schrijf ik jou het eerst. Zooals je ziet is het juist op je verjaardag dat ik schrijf. Leuk hè? Joggies zooals jij loopen hier ook rond en gillen tegen iedereen sjaloom. Ik hoop dat je een prettige verjaardag hebt. Zal je ook nog wat sturen, heb er te laat aan gedacht.
Sjaloom Nol
Beste Vader en omstreken
Allereerst m’n gelukwensch hopende dat ik deze het volgende jaar in Palestina kan herhalen, en dan nog heel veel jaren. Ook Moeder m’n gelukwensch natuurlijk ook met Nol. Zal eerst even een paar technische dingen behandelen. Hier worden veel gebruikt z.g. sapa’s ± 80 x 180. Goedkoopste soort ± 80 piaster. 28 5 slags veeren dubbel schuin gekoppeld, met houtwol. De rand wordt er niet aangenaaid, maar apart gemaakt. Eerst onder veerlinnen en dan de rand van de jute die rondom over is met stroo of houtwol, gespijkerd. De sapa is 2 deelig, van onder bergruimte het bovenste gedeelte (gestoffeerde) wordt een wit katoenen stofzak aangemaakt. Ook bij de goedkoopste. Arbeidsloon ± 25 piaster. Dan moet je zelf de romp maken. Ingewerkt 2 per dag. Ik maak er ± 11/4. Matrassen gebruikelijke maten. Met crine. Worden zoo [tekening van stippels] gestoken. Arbeidsloon 70 x 180 gerand 4½ piaster. Verkoopprijs ± 30 piaster met katoenen streeptijk. Blijft haast geen cent aan over. Prijzen stoffeerderij en meubelbranche buitengewoon slecht. Een 3 deurige kast met kleine binnenspiegel gepolitoerd geheel triplex ± 3 Pound. Haast allemaal Polen. Hier is buitengewoon goed het transportwezen, zowel te water als te land. Een vrachtautobezitter verdient hier gemiddeld schoon ± 1½ Pound per dag.
Volgende maal meer Jullie Bob.
Haifa [maandag] 14 Jan. [1935]
M’n lieve schat.
Je hebt gelijk met wat je schrijft, dat ik een beetje persoonlijker moet zijn aan jou. Ben nu eigenlijk pas een beetje tot mezelf gekomen wat dat betreft. Allereerst wil ik je zeggen dat ik verschrikkelijk naar je verlang meiske. Af en toe is het zoo erg dat ik me inbeeld dat je bij me bent en ik tegen je spreek. Dan merk ik plotseling dat ik alleen ben en jij m’n schat zoo heel ver weg. Ik heb dan het gevoel of jij in dat zelfde moment ook aan mij denkt. Dat geeft me zoo’n prettig gevoel.
Ik geloof er ook absoluut aan als ik heel sterk aan je denk jij dan ook aan mij denkt. Afstanden bestaan niet voor me als ik aan je denk. Ik hoop maar dat het niet lang zal duren dat je bij me komt. En dan m’n meiske met je trouwen en samen met jou verder te leven en te werken. Dat is het eenige wat m’n einddoel is. Het leven alleen is hier zoo leeg. En vooral nu ik met jou verloofd ben. Je behoeft niet bang te zijn dat ik je hier ontrouw zal worden, tot nu toe niet eens in gedachten. Dit zal je misschien helpen de tijd te overbruggen die nog tusschen ons ligt. Maar dàn is ook alles goed. God
Miempsie wat verlang ik naar je. Steeds platonisch. Het andere heb ik heelemaal geen behoefte aan. Ik mag toch wel zoo aan je schrijven hè schat?
Uit je brief meende ik te mogen opmaken dat je iets anders verwacht had voor je verjaardag. Ik kon werkelijk niets anders bedenken. De andere dingen waren trouwens ook te duur. Als ik geld over heb stuur ik je nog wat hoor. Vandaag heb ik niet gewerkt. De His[tadroeth] had ook geen werk. Kon vandaag werk krijgen als ik zelf een naaimachine gehad had, n.l. een winkelier moest een paardehaar 2 pers. bedstel nieuw overtrekken, maar ik moest het zelf naaien en het moest direct gemaakt worden, anders had ik het misschien ergens anders kunnen laten naaien. Als je hier zelf een werkplaats huurt zijn er verschillende nadeelen aan verbonden. Huur is hoog, dan krijg je licht, ook duur. Je moet een drager hebben die de teak wegdraagt want dat kun je hier zelf niet doen. En dan krijg je tenslotte precies het zelfde betaald als je zelf werkt of dat je bij een baas werkt.
Zooals ik Vader ook al heb geschreven wordt hier zeer goed verdiend bij het transport. De stoffeerderij is hier te veel uitgezogen. De meeste menschen vinden het niet de moeite waard om zich een goed meubel of beddengoed aan te schaffen. M’n lieveling als je geen bericht van me krijgt hoef je niet in angst te zitten want als er iets gebeurt krijg je onmiddellijk bericht van een kamergenoot van me. Een vriend in de ware zin van het woord heb ik hier nog niet, maar die jongen aan wien ik jouw adres heb gegeven is heel geschikt. Hij werkt als smid of zooiets, het Holl. woord weet ik niet precies, in het Duits heet het schlosser. Verdient op het oogenblik heel goed, 55 piaster. Maar heeft daar dan ook gevaarlijk werk voor te doen. Hoogbouw. De andere stoffeerder waarmee ik samengereisd ben heeft ook niet veel werk en is op het oogenblik ook zonder. Waarschijnlijk krijgt hij echter morgen werk door bemiddeling v/d. Achoeda. Als het kan sluit ik me daar ook bij aan, want die zorgen veel beter voor hun leden dan de His. Ze hebben hier ook veel minder leden en bestaan hier nog slechts 2 maanden.
Ik vind het reusachtig leuk dat jullie naar A’dam zijn geweest, en Moeder schreef mij ook dat zij het erg op prijs heeft gesteld. Heb bepaald gewetenswroeging over het te laat komen van m’n brieven, maar heb heelemaal niet aan kerstdrukte of zooiets gedacht omdat je er hier haast niets van merkt. Ik heb geloof ik in m’n vorige brief al geschreven dat er tegen het voorjaar meer werk komt omdat je dan buiten kunt werken. Het regent nu nog te veel. Als er een ding is waarvan ik pleizier heb dan zijn het wel de pullovers die Moeder voor mij gemaakt heeft. Ze voldoen prima hoor Moeder. Het was bepaald een teleurstelling wat de cigaretten betreft, maar ik zal voor het komende geld m’n teleurstelling wel wegrooken. Ik heb me al een merk uitgezocht. De cigaretten (goede) zijn in Holl. geld omgerekend niet zoo duur maar het geld heeft hier een veel grotere waarde. Wie hier een cigaretten[merk] rookt van 5 of 6 piaster 20 stuks, dus in Holl. geld ± 40 cent, wordt hier bestempeld als iemand die minstens 80 à 90 piaster per dag verdient. Ik rook op het oogenblik cigaretten 14 stuks voor 1 piaster. Dus nog goedkooper als bij ons. Het eten is hier ook vrij goedkoop, maar niet voedzaam.
Welke Vader had buikpijn van angst. Dat is anders iets specifieks voor mijn Vader. Die student waar ik over schreef zit nu in de gevangenis. Wij waren l.l. Zaterdag bij hem in Acre, dat is in de nabijheid van Haifa. We moesten met hem spreken maar werden gescheiden door 1 Mtr. brede afscheiding. Hij wordt er vrij goed behandeld maar krijgt Arabisch eten. Wij hebben hem brood en vruchten meegebracht. Zoolang hij nog niet veroordeeld is, is het er nog wel te houden. Maar na de veroordeling moet het daar bar slecht zijn. Wanneer hij wordt veroordeeld weet hij zelf nog niet.
Morgen moet ik voor iemand een stoel maken op proef en kan dan misschien vast werk krijgen voor eigen rekening. Ik wil ergens een werkplaats huren met die jongen samen en dan werk aannemen. De groote moeilijkheid is echter dat je nog niet weet waar je de boel vandaan moet halen. De prijzen zijn zooals ik je al geschreven heb uiterst scherp. B.v. voor een losse verende zitting, dan krijg je enkel het raam en de stof, dan krijg je ± 12 piaster betaald. Dan moet je zelf al de boel bijleveren. Dus daar kan ook niet veel van overblijven.
Toevallig heb ik vandaag een Rus getroffen die met mij samen op het schip heeft gereisd en hier een fabriek heeft geopend voor bouwmachines. Een erg sympathieke jongen. Die wil hier in Haifa een filiaal openen. Nu heeft hij mij aangeboden mij daar gedurende een maand in deze branche wegwijs te maken en hier dan als vertegenwoordiger te plaatsen. Het eenige nadeel hieraan is dat ik gedurende die maand geen loon ontvang en dit mij dan ongeveer 7 à 8 £P zou kosten. Zooals hij me liet zien verdient zoo iemand bij hem ongeveer 25 £P per maand wat hier een schitterend bestaan is. Ik weet echter zelf nog niet wat ik doen zal. Het is een kwestie van 3 dagen om te besluiten. Schrijf me in elk geval jouw meening er over en ook van Vader. Wil natuurlijk eerst hier en daar raad inwinnen. Als ik het doe dan ga ik deze week al naar Jeruzalem en schrijf je vandaaruit onmiddellijk. Dat weet je dan uiterlijk Woensdag 23-1. Wacht zoolang met schrijven, maar dan verwacht ik ook een heele dikke brief. Je begrijpt het is een zwaar dilemma voor mij. Als hij me loon zou hebben gegeven had ik niet geaarzeld, maar de kwestie is dat hij nog 2 compagnons heeft die het waarschijnlijk niet zouden goedkeuren iemand loon te geven van wien ze nog niet weten of hij geschikt is. Hiervan schrijf ik nog niets naar huis daar ze het uit principe er al niet mee eens zijn als ik iets anders begin.
Deze week kreeg ik van tante Lea ook een brief. Vond dit erg prettig. Vraag of Jo ook eens wil schrijven want ik weet haar adres niet precies. Wat Vader aanbelangt, als hij toch zoo graag hier wil komen en het is zoo stil in de zaak, laat hij dan nu komen, want nu is het nog tijd dat er met geld nog geld te verdienen is. Haast bij alles. Hier is b.v. een fabriek, als die zich goed kan inrichten met goede machines veel geld waard. De meesten kunnen zich niet inrichten wat dat betreft omdat hun het aan geld ontbreekt. Mocht Vader ernstige inlichtingen willen hebben, dan kan ik ze hem wel verschaffen. M’n schat ik hou op en kan je nu niet beloven een volgende maal meer.
Dag m’n lieveling je weet wel wat ik je in gedachten een heeleboel geef, jouw Bob.
P.S. Natuurlijk allemaal de groeten en de daarvoor in aanmerking komende menschen een smak van mij.
P.S. Ik ga elke week in bad.
P.S. III Heb uit A’dam een foto ontvangen van Vader en Moeder. Laten Vader en Moeder ook een foto van hun sturen. Vind dat werkelijk heel prettig. Onze foto ook ontvangen. Erg leuk nog zoo’n laatste herinnering. Dag schat.
Haifa [vrijdag] 25 [januari 1935]
M’n lieve schat.
Heb gister je brieven ontvangen. Meiske van me wat was die eene terneergeslagen. Die andere was heel wat anders. Daar kikkerde ik bepaald van op. Schat van me deze brief wordt erg kort. 1e is het al 12 uur 2e ik heb slaap 3e wil ik hebben dat je deze brief Maandag hebt anders maak je je weer veel te ongerust. Dat je niet elke week ontvangt komt hierdoor dat ik pas weer schrijf als ik er een van jou heb. Dit duurt altijd 8 dagen. Dus dan schrijf ik de week dat ik krijg. Zal je even in het kort verslag uitbrengen. Was vorige week in Tel Aviv en Jeruzalem. Nog minder werk dan hier. De betrekking niet aangenomen in Jeruzalem. Daar was het erg slecht weer en sneeuwde het zelfs. Werk op het oogenblik bij een kennis van me die heeft zelf werk aangenomen bij een nieuwbouw. Dit duurt ongeveer 4½ dag en verdien £P 3. Dus dat is erg goed. Wat wilde Vader mij schrijven over wat hij met mij voor had. Laat hij me
zelf eens schrijven, dit zal ik bepaald erg prettig vinden.
Voor de reis heb ik 2½ £P van de Bank gehaald en heb er niet veel van overgehouden.
Bob in Haifa
M’n lieve schat ik wilde dat je op het oogenblik bij me was want ik heb bepaald behoefte aan je. Zooals je weet is er in deze tijd van het jaar niet veel werk en zal zoolang wat anders doen tot het beter wordt. Sluit je hierbij wat foto’s in. M’n schat van me vind je het erg dat ik op houd want ik moet morgen om 6 uur al op maar ik schrijf je Zaterdag een heele lange brief.
Dag lieveling van me, jouw Bob.
Allemaal de groeten voor jou natuurlijk de kussen.
Je stuurt de foto’s op hè schat.
Dag meiske van me.
Haifa [zondag] 27 [januari 1935]
Schat van een meiske van me.
Zoo nu wil ik je eens een kilometer lange brief schrijven. Je hebt de vorige toch op tijd ontvangen. Was je erg teleurgesteld m’n schat. Maar werkelijk ik was zoo moe dat ik haast omviel en dan moest ik de brief ook nog op de post brengen dat is ook weer 20 min. heen en terug. Misschien hebben de foto’s je een beetje getroost. Je stuurt ze toch op hè? Heb je van Amsterdam gestuurd gekregen. Ik zal ze nu geregeld opsturen. Heb vandaag voor Vader en Nol ieder wat gekocht en zal dat ook opsturen. Zooals ik je geschreven heb was ik in Tel Aviv en Jeruzalem. Daar zal ik eerst wat van vertellen.
Donderdagmorgen om 7 uur ben ik met de bus van hier vertrokken. Retour 35 piaster. De rit erheen is geweldig. Het grootste gedeelte door de bergen. Als je heelemaal boven bent is het net of je in een vliegmachine zit. Je ziet dan het heele landschap diep onder je liggen, daartusschen kronkelt zich de weg als het welbekende lint. Deze weg is werkelijk geweldig en is nog tamelijk nieuw. Voor een jaar geleden plachten de menschen die met de bus gingen eerst hun testament op te maken. Je krijgt een kleine indruk hoe het vroeger geweest moet zijn want er is n.l. nog een gedeelte wat nog niet klaar is. Maar dat is dan werkelijk ook bar. Ieder oogenblik denk je, daar ga je met je hebben en houden. En dat moet nog niet eens zoo erg zijn. Je staat er werkelijk perplex van dat ze daar door heen kunnen rijden. Als het pas geregend heeft moeten meestal de passagiers meehelpen de bus op te graven want die verzakt dan om de 10 Mtr. Ik heb het er goed afgebracht. Als je dit stuk “weg” gehad hebt voert de weg langs orangenplantages. Alles orangen zoover het oog reikt. Dit is werkelijk een schitterend gezicht.
Onderweg wordt eenmaal een kwartier gestopt in Avoela (precies weet ik de naam ook niet meer) . Dit is een van de weinige plaatsen die niet aan de verwachtingen hebben voldaan. Alles is er, zooals een hoofdstraat met palmen afgezet, een groote synagoge enz. enz. en was berekend op een inwonertal van ongeveer 2000. In het begin woonden er 1000 en is nu teruggeloopen tot 600. Oorzaak watergebrek. Tenslotte kom je na ± 5 uur rijden aan in Tel Aviv. Deze presenteert zich met een bluf alsof het een echte grootstad was. In het eerste oogenblik geloof je dat dan ook want we kwamen in het drukste gedeelte en uur aan. De stad is heel anders gebouwd dan Haifa en het eerste wat je opvalt is dat de straten haast geen stijging en daling vertonen waardoor je ook veel fietsen ziet in tegenstelling met hier. Hier zie je alleen iemand op een fiets zitten als hij de berg àfgaat. De bouw van de straten en huizen is buitengewoon royaal opgezet. De hoofdstraat is natùùrlijk net zoo als hier de Herzelstraat. Er is geloof ik maar een stad die geen Herzelstraat bezit n.l. Jeruzalem. Hier zie je een bedrijf en verkeer wat in drukte niet behoeft onder te doen voor R’dam.
Je ziet hier heel weinig Arabieren. De beroepen die deze anders beoefenen zooals schoenpoetser, straatvent, aapjeskoetsier, lastdrager enz. worden hier allemaal door Joden uitgeoefend. Je hebt zelfs speciale schoenpoetswinkels waar je je schoenen kunt laten poetsen voor ½ piaster. Werkelijk een zol . Overal waar je ook komt wordt natuurlijk gebouwd. De menschen trekken al in de wooning als deze nog half klaar is. Dat zie je haast overal. Je zit dan in [een] café of zoo en buiten en binnen werken de bouwlieden dan nog. Soms als alleen de fundamenten staan is de woning al verhuurd en dan nog met 1 jaar of een ½ jaar huur vooruit.
Vooral in Tel Aviv is een geweldige toeloop van emigranten waardoor het dan ook te verklaren is dat er in verschillende vakken werkeloosheid heerscht. De His. wil dit natuurlijk zooveel mogelijk voorkomen door de menschen op het land te sturen, maar niet iedereen gaat. Je kunt gerust rekenen dat er elke keer ± 20% in de stad blijft hangen. Elke week komen er circa 1500 emigranten in Palestina waarvan de helft in Tel Aviv, dus komt er elke keer meer bij en is er ook veel moeilijker werk te krijgen dan hier. Dit heb ik tot m’n schade ook moeten ondervinden. Je hebt daar enorm veel stoffeerderijen en wordt ook veel het betere werk gemaakt, veerende voorkant enz. Dit heb ik niet geleerd en kan mij er niet aan wagen ook, want als ze zien dat je het niet kunt, lééren doen ze je het niet want daar hebben ze geen tijd en geen lust voor. Vooral in de Herzelstr. heb je veel van die zaken. Ik ben ze allemaal afgeweest maar niet één had werk voor mij.
Hier in Haifa staan ze je behoorlijk te woord of verzinnen een smoes, maar daar zeggen ze eenvoudig “nee” en je kunt gaan. Hier bevalt het me over het geheel genomen dan ook veel beter. Haast iedereen die je hoort is van dezelfde meening. Hier is alles veel gemoedelijker in de omgang, hulpvaardiger ook al slaan ze je daar ook niet mee dood. ‘s Avonds b.v. in Tel Aviv is het tot 10 uur vrij dood. Het dansen begint er dan ook pas en zie je heel weinig menschen op straat en in de café’s. Hier is het ‘s avonds op de Herzelstr gezellig druk, je ontmoet kennissen en gaat dan samen in een café voor een ½ piaster een glas thee slobberen. Het komt hoofdzakelijk hierdoor dat het gezelliger is dat de menschen die hier zijn meestal langer in het land zijn. Ze zijn veel vriendelijker. ‘s Avonds zijn we naar de bios gegaan, natuurlijk eivol. Ook deze zijn weer grooter en mooier dan bij ons. Tot nu toe is er maar één behoorlijke bij ons, maar een tweede grootere is in aanbouw.
Tel Aviv is op zichzelf genomen mooier dan Haifa, maar hier zijn veel mooiere omstreken. Daar hebben ze alleen de zee. Wij bergen bosschen zee en nog veel meer. Vrijdagmorgen ben ik naar Jeruzalem gegaan, alleen want we hadden geen geld genoeg voor ons tweeën en ik wilde [er] heen voor die betrekking die ik niet heb aangenomen omdat ik eerstens geen Hebr. ken en ook heelemaal geen verstand van het vak heb en dan ook een maand niets verdiend zou hebben.
In Jeruzalem was het bar koud. Het regende en… snééuwde er zelfs. Ik vond het werkelijk jammer dat ik m’n winterjas niet aan had. Jeruzalem is tamelijk dood, maar het is een geweldig interessante stad, vooral het oude gedeelte. Natùùrlijk ben ik bij de klaagmuur geweest, maar die is me erg tegengevallen. 1e ligt hij in het hartje van de arabierenwijk. Je moet er werkelijk goed bekend zijn wil je het vinden. Mij was aangeraden als ik een Pool zag loopen met een groote bontmuts op dan moest ik die maar volgen. Een ben ik een uur nagetippeld en kwam natuurlijk heel ergens anders terecht en de tweede voerde mij naar de Vrijdagmarkt. Hier heb ik geen spijt van gehad want deze was werkelijk interessant. Je kunt daar van alles koopen. Het is daar in vergelijk met andere markten buitengewoon zindelijk niettegenstaande dat het Polen zijn. Hier zie je de werkelijk Oud Joodsche typen. Een prachttype was er met een heele lange witte golvende baard die hem tot over het middel reikte. Ik wilde een foto van hem nemen, maar dat wilde hij niet want hij was buitengewoon vroom. Maar je had de manier moeten zien waarop hij me vroeg het niet te doen. Ik schaamde mij bepaald voor hem. Ik heb een heele poos met hem gesproken en [hij] vertelde mij dat al z’n familie haast was vermoord, maar dat hij toch tevreden was dat hij in Palestina mocht leven. Het was werkelijk mooi om te hooren hoe hij het uitlegde dat iedereen die überhaupt hier mócht leven al verdiende hij nog zoo weinig dankbaar moest zijn.
Geslapen heb ik voor 5 piaster, en had een kamer alleen voor mij, er waren zeer weinig gasten. Het was zoo koud dat ik de dekens van 4 bedden heb afgenomen en toen heb ik werkelijk lekker warm gemaft. ‘s Zaterdags ben ik weer in de stad geweest en heb de universiteit bezichtigd en ook dè groote kerk. Dat is werkelijk de moeite waard. Voordat je erin gaat wordt je bestormd van gidsen die je liefst allemaal tegelijk willen rondvoeren. Ze beginnen 20 piaster te vragen en heb het tenslotte gedaan gekregen voor 5. Hier moet je werkelijk een gids hebben anders zie je niets. Overal hangen schitterende wierookvaten, geschenken van verschillende vorsten. Er is daar een Mariabeeld in een glazen kastje waarin voor duizenden guldens sieraden liggen die daar door de geloovigen worden achtergelaten.
Dan heb je nog de groote Omar Moskee die door een niet-Mohammedaan niet mag worden betreden. In een sjoel kan ik niet gaan want ik was vergeten een pet mee te nemen.
Over de klaagmuur heb ik vergeten alles te schrijven. Ik had mij voorgesteld een groote muur in het vrije veld te zien of zoo, maar het is slechts een smal straatje van 5 of 6 meter breed en 40 lang die doodloopt. De ingang wordt bewaakt door een politieagent ter voorkoming van ongeregeldheden. Ook mag je er b.v. op Zaterdag en andere Joodsche feestdagen niet fotografeeren en rooken. Je ziet er hoofdzakelijk polen [en] russen, in hoofdzaak àrme menschen. Ze bidden daar natuurlijk en kussen herhaaldelijk de muur die op sommige plaatsen daar heelemaal bruin van is geworden.
De arabische markt is een labyrinth van straatjes en steegjes waar als je een beetje de weg weet toch wel uit te komen is want alle straatjes richten zich naar twee lange overdekte markten.
Je hebt er speciale straten voor schoenmakers, pasteibakkers enz. Ik heb weinig foto’s kunnen nemen door het weer, dat is natuurlijk wel jammer.
Ook in Jeruzalem was geen werk te krijgen. Er zijn daar in het geheel 5 of 6 meubelwinkels. Zondagmorgen ben ik weer teruggegaan naar Haifa en heb daar ook een paar dagen zonder werk geloopen. M’n kamergenoot (je moet de groeten van hem hebben) was eerst bij een firma 4½ mnd. maar deze is uit de His. uitgetreden en [daarom] werd hij ook door de His. teruggeroepen. Hij had voor deze firma gewerkt bij een café in de Herzelstr. waar hij de ijzeren stangen gemaakt had voor het zonnescherm over het terras. Deze moesten nu veranderd worden omdat de stad geweigerd had hun zooveel plaats van het trottoir af te staan en [dus] moest dit veranderd worden. Dit heeft hij nu zelf aangenomen en er 6 £P voor betaald. Hij heeft mij er bij genomen omdat ik geen werk had en heeft mij ook de helft gegeven. Het heele werk heeft 4 dagen geduurd. Daarna hebben we nog een karwei gehad van £P 1.75 en nu heeft hij weer werk aangenomen voor £P 2-. Hij moet n.l. 12 ijzeren led[ikanten] veranderen. Ik er natuurlijk op uit om de matrassen te maken. Misschien krijg ik die wel en deel dan natuurlijk met hem ook gelijk op.
De envelop waar deze brief in zat
Zaterdag l.l. had ik gelegenheid m’n Engelsch te beproeven, ik was n.l. eingeladen door een Engelsch ingenieur hem op z’n kamer te bezoeken. Het ging boven verwachting goed. Die knaap was geweldig bereisd en hij heeft me een massa foto’s laten zien. Z’n vrouw leeft in Eng. en komt elk jaar een maand hier. Bepaald gezellig. Vanavond was ik bij de Rozenbergs, maar daar is ook niet veel nieuws, hij werkt maar krijgt geen specie. Dat is hier de mode. M’n schat heb ik m’n best gedaan of niet. Moeder stuur ik binnenkort een verslag ben er al aan begonnen, dus laat ze dit niet teveel aan de openbaarheid prijsgeven. Laat Vader mij eens persoonlijk schrijven over dat plan. M’n schat ik eindig deze brief met een heeleboel innige gedachten aan jou. Lieveling je portret staat voor me en het is net of je zeggen wilt “Bobbie ik hou zooveel van je als jij niet van mij kunt houden”. Maar dat kan niet hoor schat.
Dag meiske van me.
Jouw Bob.
Natuurlijk de groeten aan allen en de kussen voor jou. Wat je overhoudt kun je verdeelen.
P.S. Ik zou erg graag willen dat je mij wat couranten opstuurde want die zijn hier slecht te krijgen en dat is ook niet zoo duur voor jullie.
